Książę Henryk, jak przypuszcza część historyków, nie był pierwszym polskim władcą, który ruszył w obronie Ziemi Świętej. Jest prawdopodobne, że poprzedził go starszy, przyrodni brat Władysław II Wygnaniec, być może ze swym synem Bolesławem Wysokim, którzy znaleźli się w armii niemieckiej Konrada III, biorącej udział w II wyprawie krzyżowej (1147-1149 r.).

Pierworodny syn Bolesława Krzywoustego pragnął w ten sposób zmazać klątwę, jaką w 1146 r. rzucił na niego abp Jakub ze Żnina podczas oblężenia Poznania, w trakcie bratobójczych walk o władzę w Polsce.

Książęce fundacje

Z wyprawą krzyżową Henryka Sandomierskiego wiązane jest sprowadzenie joannitów i ufundowanie im kościoła w Zagości.

- Razem z księciem oraz resztą rycerstwa przybyli wówczas najprawdopodobniej zakonni bracia odziani w czarne habity z białym krzyżem na piersi i takież płaszcze. Byli to joannici, czyli Rycerze Szpitala Jerozolimskiego św. Jana Chrzciciela. Popularna skrótowa nazwa zakonników - joannici pochodzi od łacińskiego „Johannes” - wyjaśnia Roman Chyła. - Zakon powstał w Palestynie z inicjatywy kupców włoskiego państewka Amalfi jeszcze przed pierwszą krucjatą. Jego zadaniem było prowadzenie szpitala i sprawowanie opieki nad peregrinis, czyli pielgrzymami, którzy przybywali do Ziemi Świętej i Grobu Pańskiego. Joannici, obok templariuszy, których pełna nazwa brzmi Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona oraz krzyżaków, czyli Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, należeli do największych i najstarszych zakonów rycerskich powstałych na fali wypraw krzyżowych.

Krucjaty zainicjował papież Urban II, wzywając w 1095 r. na synodzie w Clermont zachodnie społeczeństwo do wyzwolenia spod panowania islamskiego Jerozolimy i Ziemi Świętej, czyli najważniejszych dla chrześcijan miejsc związanych z narodzinami, działalnością oraz śmiercią Zbawiciela.

Pierwsza wyprawa krzyżowa (1096-1099 r.) zakończyła się pełnym sukcesem, który przypieczętowało zdobycie Jerozolimy 15 lipca 1099 r. Doszło wówczas do powstania Królestwa Jerozolimskiego, którego pierwszym władcą został Gotfryd z Bouillon.

Zachowany dokument fundacyjny, wystawiony przez Henryka, niestety nie jest datowany, dlatego istnieją różne hipotezy dotyczące roku fundacji na rzecz zagojskich joannitów.

Zakonnicy-rycerze wznieśli niewielki romański kościół pw. św. Jana Chrzciciela, którego fragmenty zachowały się do dzisiaj. - Są to m.in. boczne ściany nawy oraz prezbiterium z niezwykle bogatym wystrojem świadczącym o wpływach europejskich. Zwiedzając przed laty zagojską świątynię urzekł mnie przepiękny arkadowy fryz z płaskorzeźbami przedstawiającymi syreny - opowiada dr Chyła.