Zwycięstwo zwyciężonych

Pamięć o powstaniu szczególnie żywa była w okresie II Rzeczypospolitej, m.in. za sprawą Józefa Piłsudskiego, autora dziełka „Rok 1863”. Wielką estymą otaczano wówczas powstańców weteranów. Ale powstanie styczniowe ma jeszcze jeden istotny aspekt, który ujawnił się w latach II wojny światowej. To ono bowiem jako pierwsze stworzyło tajne państwo, swego rodzaju pierwowzór Polskiego Państwa Podziemnego z lat 1939–1945. Niestety skutki powstania okazały się dla Polaków tragiczne. Kary śmierci, zsyłki, konfiskaty majątków ziemskich (ok. 3,5 tys.), rusyfikacja. Część z represji okazała się na tyle trwała, że widoczna jest do dzisiaj. Choćby kasaty zakonów, których wielu członków opuściło swoje klasztory na zawsze, jak klimontowscy dominikanie, rytwiańscy kameduli czy sandomierscy reformaci.